Soms doe je met een impulsieve aankoop van een boek jezelf onverwacht een groot plezier. Dat was overduidelijk met dit boek het geval. De zwarte kaft met enkel rood en witte letters trok moeiteloos mijn aandacht in de winkel Eco & Fair, maar het was de titel die me intrigeerde en tot kopen deed besluiten. Wist ik veel wat de inhoud precies te bieden had, maar tijdens het lezen bleek al snel dat de aankoop een superschot midden in de roos was. De term ‘Verlichting’ in de titel is me natuurlijk bekend, maar wat kon ik precies verwachten van ‘Hedendaagse antiverlichting’? Veel, zo bleek.
Het boek van Ico Maly heeft twee troeven. Het is toegankelijk geschreven, is dus geen doorwrocht moeilijk verstaanbare uiteenzetting – een euvel waarmee nogal wat werken mee te kampen hebben-, en het biedt, althans voor mij, een paar intrigerende inzichten en verduidelijkingen. De auteur, die zijn boek als ‘een essay’ omschrijft, deed me ook kennismaken met Zeev Sternhell, “een academicus die altijd bereid was het establishment te vertellen wat ze niet wilden zien”, zo vertelt Wikipedia me.
De verklaring van de titel wordt al heel snel in de inleiding verduidelijkt. Maly merkt op dat politici, journalisten en opiniemakers de mond vol hebben van democratie, verlichting en mensenrechten. ‘De waarheid van de verlichting wordt schijnbaar niet in twijfel getrokken. Toch is het vreemd dat een inherent politiek fenomeen als de verlichting wordt uitgedragen alsof het een neutraal gegeven is.’, aldus de docent aan de universiteit van Tilburg en auteur van het eerdere ‘Nieuw Rechts’.
In drie hoofdstukken licht Maly zijn stelling toe dat het vooreerst weinig zin heeft de verlichting te beschouwen als ‘één homogene ideologische beweging’. Hij legt uit waarom we volgens hem democratie, scheiding der machten, stemrecht, gezondheidszorg, publiek onderwijs, gelijke rechten enz. te danken hebben aan de radicale verlichtingsdenkers, zoals Paine, Condorcet, de Gouges en Diderot. De vaak genoemde, maar gematigde verlichtingsdenkers (Voltaire, Montesqieu, Hume) waren, zo schrijft Maly, geen democraten, geen aanhangers van universele mensenrechten.
Het tweede grote punt in het boek is dat de vele zelfverklaarde hedendaagse verdedigers van de verlichting net de grote hoofdpunten van die verlichting grandioos met de voeten treden. Met andere woorden, aanhangers van rechtse partijen claimen de verlichtingswaarden (vrijheid, gelijkheid, solidariteit), maar kijken niettemin de andere kant op wanneer het gaat over de strijd tegen armoede en ongelijkheid. Maly herinnert de lezer eraan dat democratie en mensenrechten het resultaat zijn van een lange sociale en politieke strijd en dat die blijvend moeten beschermd worden, ze zijn niet veilig eenmaal ze gerealiseerd zijn.
Alert blijven is bijgevolg broodnodig. Maly maakt concreet waarom, hij verbaast er zich over dat zelfverklaarde verlichtingsstrijders, zoals Bart De Wever, net de belangrijkste punten van de verlichting totaal omgekeerd invullen. Ze verspreiden de boodschap dat de verlichting begrepen moet worden als ‘een nationaal en identitair verhaal’. Een democratisch en egalitair systeem werd echter nooit gerealiseerd. Erger zelfs, ongelijkheid lijkt groter te worden, mensenrechten worden aangevallen. Maly ziet een desastreus humanitair beleid, stijgende armoedecijfers, de altijd groter wordende werkdruk. Het discours draait enkel nog rond vrijheid zonder gelijkheid, en dat is een strijd voor privileges en ongelijkheid van de protagonisten die hun zogenaamd verlichtingsverhaal transformeren naar een meer in hun kraam passend antiverlichtingsstreven.
Maly omschrijft zichzelf als een betrokken intellectueel die, vanuit zijn bezorgdheid over de maatschappelijke en politieke evoluties in de wereld, de lezer zicht wil geven op zijn of haar plaats in een sociale en politieke geschiedenis. Confronterend is wel dat we sedert het verschijnen van het boek vier jaar verder zijn en dat de situatie op zijn zachts gezegd niet verbeterd is, integendeel. We leven in speciale tijden, de beschreven gebeurtenissen zijn oud nieuws, en de problematiek is nijpender, maar het boek is nog altijd relevant, zelfs relevanter dan ooit. Omdat Ico Maly met zijn engagement een tegengewicht aflevert tegen een (extreem-)rechterzijde die mensen wil doen geloven dat zij het zijn die de afdoende antwoorden hebben. Die zogenaamde oplossingen zijn echter deel van de problemen en versnellen de afbouw van de democratie. “Vrijheid kan niet zonder gelijkheid. Democratie kan niet zonder een democratische mens” , is zijn duidelijke boodschap. Het kan Maly niet verweten dat hij geen bijdrage geleverd heeft om dat te bewerkstelligen.
Sophia De Wolf
Hedendaagse antiverlichting. Ico Maly. Uitgeverij EPO. 157 p. €15. ISBN 978 94 6267 152 2. Boek bestellen kan door een bericht te sturen naar ons contactformulier.
Sarah Hutse
